Zespół Szkół w Sułowie

Przedstawiony artykuł jest dyskusją na temat stosowania kary i nagrody w wychowaniu dzieci. Ma on pomóc wychowawcy w poszukiwaniu właściwej drogi i sposobów wychowania dzieci. Porusza problemy kształtowania osobowości wychowanków oraz stara się odpowiedzieć na pytanie — być przewodnikiem, partnerem, czy przywódcą?Psycholodzy różnych orientacji teoretycznych są zgodni, co do osobotwórczego wpływu kar i nagród. Nie mniej jednak pytanie o zasadność i mechanizm ich oddziaływania w procesie wychowawczym jest kwestią dyskusyjną.

Kara

Zdarzenia awersyjne, czyli kary polegają na wprowadzeniu pewnych czynników awersyjnych, albo na odebraniu czynników atrakcyjnych. Czynniki awersyjne to przede wszystkim te, które wywołują strach. Zdarzenia polegające na wprowadzeniu czynnika awersyjnego, są, więc głównie oparte na strachu. Natomiast wynikiem odebrania czynnika atrakcyjnego jest frustracja. Kary obu rodzajów, a szczególnie oparte na frustracji, mogą wzbudzać gniew, który z kolei może uruchomić różne bezpośrednie i przemieszczone czynności agresywne.W karaniu, kara musi się wyraźnie wiązać z czynnością wychowawczą, a co z tego wynika powinna być stosowana po lub w czasie wykonywania przez wychowanka czynności, uznanych przez wychowawcę za niewłaściwą.Karanie jest metodą wychowawczą, która tylko eliminuje niewłaściwy sposób zachowania, niczego nowego natomiast nie tworzy. Drugą funkcją kary jest pobudzenie jednostki. W miarę wzrostu siły kary, rośnie wielkość pobudzenia, ale jednocześnie nie zwiększa się jej hamujący wpływ na reakcję, po której następuje. Skuteczność kary zależy od konsekwencji stosowania tej metody. Jeśli wychowawca chce niepożądane zachowanie wyeliminować, powinien za każdym razem pojawienia się określonego zachowania stosować karę.Wychowanek, który niedokładnie uświadamia sobie, za co jest karany pozostaje w niepewności jak postąpić w danej sytuacji. Może to też być powodem, że kara wywoła przeciwny skutek do zamierzonego.Na skuteczność karania ma wpływ osobowość wychowanka, zwłaszcza temperament. Introwertycy znacznie silniej reagują na karę niż ekstrawertycy.

Nagroda

Nagradzanie określamy, jako metodę wychowawczą polegającą na tworzeniu dla jednostki atrakcyjnych zdarzeń (dostarczaniu nagród) w następstwie jej określonych czynności. Do zmian oczekiwanych należą: wzrost częstości tej czynności w sytuacjach zbliżonych do tej, w której wychowanek otrzymał nagrodę. Drugim rodzajem zmiany oczekiwanej jest intensyfikacja tej czynności.Nagroda to nie tylko przedmioty (cukierek, pieniądze, zabawka), lecz także czynności (gra w piłkę, oglądanie filmu) i relacje (zwycięstwo w zawodach). Nagrodą może być usunięcie czynnika awersyjnego.Rodzice i wychowawcy, którzy wierzą we wzmacniającą rolę nagrody starają się możliwie często nagradzać dziecko za podejmowane czynności, które są motywowane wewnętrznie np.: aktywność dziecka związana z badaniem i poznawaniem nowego otoczenia, czynności manipulacyjne czy czynności rozwiązywania problemów. Postępowanie takie prowadzi raczej do ograniczenia tych rodzajów aktywności. Nagroda szczególnie zapowiedziana, powoduje spadek zainteresowania czynnością nienagradzalną.Nagroda może zmienić kierunek aktywności dzieci na przeciwny niż był oczekiwany. Można to wytłumaczyć niechęcią dzieci w wieku 12-14 lat do rzeczy aprobowanych za pomocą” wyświechtanych sloganów”, a nawet oporem dzieci wobec zamachu na ich swobodę. Inną konsekwencją nagradzania jest ograniczenie przenoszenia umiejętności nabytych w czasie treningu z zastosowaniem nagradzania, na nowe sytuacje.Nagroda, jako zachęta działa poprzez podniesienie ogólnego poziomu pobudzenia organizmu, to zaś wpływa bezpośrednio na takie cechy czynności, jak siła, szybkość czy koordynacja i pośrednio na tempo i poprawność uczenia się.Gdy nagroda zostaje związana z poziomem wykonania, nabiera dodatkowej funkcji informacyjnej, która w jakiś sposób kompensuje tłumiący zainteresowanie wpływ nagrody. Wiedza o własnych wynikach wywiera wpływ na sprawność następnych działań.

Skuteczność kar i nagród w wychowaniu
Zarówno kary jak i nagrody są wymierzane bez konkretnego celu, programu wychowania czy nawet chęci zmiany określonej postawy. Kary są tylko środkiem doraźnym, zastosowanym z lenistwa pod wpływem emocji. Są często nieadekwatne — zbyt surowe w porównaniu z przewinieniem dziecka.Uważam, że wyeliminowanie kar i nagród jest nierealne, gdyż są one związane z mentalnością ludzi oraz z systemem społecznym. Tym bardziej, że pojęcie kary i nagrody ma bardzo szeroki zakres. Więc jeśli nie można się bez nich obejść to należy pamiętać, że na pewno częściej należy stosować nagrody niż kary. Te metody wychowawcze, a przede wszystkim karanie powinno być stosowane sporadycznie. W nagradzaniu od nagrody konkretnej, materialnej powinno przejść się do nagrody symbolicznej, słownej.Powinno się pamiętać, że im silniejsze więzi emocjonalne między wychowawcą, a wychowankiem tym bardziej symboliczne mogą być kary i nagrody. Należy mieć na uwadze, że stosowanie karania i nagradzania pociąga za sobą różne skutki uboczne, bardzo często niepożądane. Wiele badań potwierdza istnienie związku miedzy stosowaniem surowych kar, w tym szczególnie kar fizycznych, a rozmaitymi zaburzeniami osobowości i nerwicami.Dzieci powinny wzrastać w atmosferze miłości, akceptacji oraz szacunku dla ich nowej, niepowtarzalnej i rozwijającej się osobowości.Zarówno rodzice jak i wychowawcy mają obowiązek stwarzać im jak najlepsze warunki dla wszechstronnego rozwoju, nie zapominając o rozwoju emocjonalnym. Zrozumienie, akceptacja, ufność i wzajemny szacunek w trudnych, konfliktowych sytuacjach lepiej sobie poradzą niż najatrakcyjniejsza nagroda, czy najsurowsza kara.

LITERATURA:Gordon T.„Wychowanie bez porażek”, PAX, Warszawa 1998.Konarzewski K.„Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych”, PWN, Warszawa 1982.Mika S.„Psychologia społeczna” PWN, Warszawa 1984.Popielarska A.,Mazurowa M.,„Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze?”, PZWL, Warszawa 1983.